Anadolu Sığlası (Liquidambar orientalis Miller.)

Ülkemizde geleneksel olarak “günlük ağacı” olarak da tanımlanan Anadolu sığla ağacı (Liquidambar orientalis Miller) Hamamelidaceae familyasında yer almaktadır. İlk bakıldığında  dış görünüş olarak çınar ağacına andıran bitki ağaçsı formda olup, iletim demeti elemanlarında balsam kanalları bulunur, Bu sebeple Liquidambar; Latince sıvı anlamına gelen “liquidus” ve Arapça güzel kokulu maddelere verilen ortak ad anlamına gelen “amber” sözcüklerinin birleşmesinden oluşmuştur ve dolayısıyla güzel kokulu sıvı anlamı taşımaktadır. L. orientalis Miller (Sığla ağacı, Günlük ağacı) Türkiye’ye özgü endemik ve relikt bir tür olup, Hamamelidaceae familyasının ülkemizdeki tek üyesidir, Güneybatı Anadolu’da yetişir. Ağacın gövde kabuğunun yaralanması sonucu Sığla balzamı elde edilir. Tarihte, Mısır Kraliçesi Kleopatra'nın "aşk iksiri" ve parfüm olarak kullandığı Sığla yağı, Hipokrat döneminden beri ilaç olarak da kullanılmıştır. Eski Mısırlılar Sığla yağını mumyalama işlemleri sırasında kullanmışlardır. Batmış Fenike gemilerinden çıkarılan içi Sığla yağı dolu amforalar geçmişte Sığla yağının Akdeniz ticaretinde önemli bir yer tuttuğunu göstermektedir.

Tür, jeolojik dönemler içerisinde 4. zamandaki Buzul çağından önce Kuzey Amerika ve Avrasya’da geniş bir yayılma alanına sahipken Buzul çağından sonra bugünkü yayılış sahalarına çekilmiştir. Bunun nedeni Anadolu’da buzullaşmanın daha az hissedildiği, korunaklı ve nemli-sıcak iklim koşullarının hüküm sürdüğü yerlerin bulunmasıdır. Ekolojik özelliklerinden dolayı sınırlı bir alanda yayılış gösteren Sığlanın 1940’lı yıllarda 6312 ha olarak bildirilen toplam alanı, 1980’li yıllarda 1337 ha’a düşmüştür. Bu nedenle tür, Uluslararası Doğa Koruma Birliği’nin (IUCN) tehlike kriterlerine göre hazırlanan listede “doğada orta vadeli gelecekte yüksek tehdit altında” kategorisinde gösterilmektedir. Sığla ormanlarındaki daralmaya paralel olarak, elde edilen Sığla balzamı üretimi de azalmıştır. Ayrıca Sığla ağacı 2001 yılında EUFORGEN (European Forest Genetic Resources Programme) tarafından değerli yapraklılar (Noble Hardwoods) grubuna alınarak, Avrupa çapında korunacak bir tür olarak kabul edilmiştir.

 Sığlanın Dünya genelinde Asya kıtasında (L. formosana ve L. edentata) ve Amerika kıtasında (L. styraciflua ve L. macrophylla)’da 2’şer tane olmak üzere 4 türü daha bulunmaktadır. Ülkemizde kapladığı alan 1950’li yıllardan sonra hızla azalan Anadolu sığlası esas yayılışı Türkiye’nin güneybatısında yoğunlaşmaktadır. Bu bölgede de en baskın olduğu alanlar Muğla’nın Köyceğiz, Fethiye, Dalaman ve Ula İlçeleridir. Bunların dışında Aydın, Denizli, Burdur ve Antalya illerinin bazı bölgelerinde az miktarda da olsa yayılış göstermektedir. Bazı araştımalara göre L. orientalis Miller’in Türkiye dışında Rodos, 12 Adalar ve Kuzey Suriye’de de yayılışı olduğuna dair bilgiler bulunmaktadır. Fakat o bölgedeki türlerin kültür bitkisi olduğuna dair bilgiler bulunmaktadır. Bu sebep ile ülkemize relikt endemik bir tür olduğu için ayrı bir önem taşımaktadır. Çünkü Dünya üzerinde sadece 3 tür relit endemiktir. Bunlar Sequoiadendron giganteum (Sekoya), Ginkgo biloba ve Liquidambar orientalis’dir. Dünya florası için önemli olan 3 bitkiden birisi sadece Ülkemizde yetişmektedir.

Sığla ağacı, geniş tepeli, çok dallı, genellikle 30-35 metreye kadar uzayabilen ve 200-300 yıl yaşayabilen, çınar görünüşünde, yaprak döken monoik bir ağaçtır. Yaprakları çınarınkinden daha küçük ve açık renkli olup alternat dizilişte, palmat, ince uzun saplı ve stipulasızdır. Lamina 3-7 lopludur, lopların kenarları keskin dişlidir. Gençken kabuklar çatlaksız, grimsi renkte, yaşlı iken çatlaklı, grimsi-kahverengi veya kahverengidir. Erkek çiçekler salkım, dişi çiçekler sarkık kürecikler şeklindedir ve mart-nisan aylarında açarlar. Meyveleri küremsi, odunlaşmış, septisit kapsül şeklindedir. Kasım-aralık aylarında olgunlaşırlar. Tohumları 4-5 mm uzunluğunda, oval, yassı ve kısa kanatlıdır, rüzgâr ile yayılırlar. Sığla ağaçlarının sürgün verme kabiliyetleri çok yüksek olmasının yanında tohumdan ve filizden yetiştirilebilmesi Sığla ormanların gençleştirilmesi açısından çok önemlidir. Bitkinin ekolojik özellikleri ise genel olarak en iyi büyümeyi rutubet yönünden zengin, killi, alüvyal ve balçıklı topraklarda ve nehir yataklarının bulunduğu bölgelerde yaptığı belirtilmektedir. Anadolu sığla ağacı, senelik ortalama sıcaklığın 18°C olduğu, kışın şiddetli geçmediği kuru ve soğuk rüzgârlara karşı korunaklı sıcak mıntıkalarda, yıllık ortalama 1000-1200 mm yağış alan bölgelerde, rutubetin ve yeraltı suyunun yüksek olduğu alanlarda, vadi, bataklık, akarsu, dere kenarları ve deniz kıyıları gibi daha çok sulak bölgelerde yayılışını göstermekte ve yetişmektedir.

Sığlanın en çok kullanılan drogu balzamı olup elde edilişi halk arasında Sığla yağı denilen balzam bir oleorezindir, ağacın gövdesinde belirli usullere göre yapılan yaralanmalar sonucu elde edilen patolojik bir üründür. Balzam yarı akıcı, kahverengi, yapışkan, opak ve aromalı bir maddedir. Sığla ağacının odunu ve kabuğu normal olarak balzam kanalları içermez. Fakat ağacın herhangi bir şekilde yaralanması sonucu meydana gelen tahrik etkisiyle yara civarında patolojik olarak fazla miktarda balzam kanalları oluşur. Bu nedenle Sığla yağının oluşabilmesi için doğal ya da yapay olarak bir yara etkisinin bulunması gereklidir. Sığla yağı elde etmek için mart ayı sonuna doğru gövde kabuğu 50 cm yüksekliğinde şeritler oluşturacak şekilde yontularak inceltilir. Bu olaya “kızartma” işlemi denir. İşlem gövde çapı en az 20 cm olan ağaçlarda yapılır. Mayıs ayı sonunda, kaşık adı verilen aletle yaraların açılmasına başlanır. Yaralar (damarlar) dış kabuktan, kambiyuma ve çok az miktarda da diri oduna girecek şekilde açılır. Bir hafta sonra, yaralar tazelenir ve bu işleme “yara açma (göz çekme)” adı verilir. Böylece daha çok sayıda salgı kanalı oluşumu sağlanır. İki hafta sonra, damarlar içinde biriken Sığla yağı kaşık ile sıyrılarak alınır ve bu işleme “balzam alma veya sur devresi” denilir. Daha sonra asıl Sığla balzamı alınması işlemi başlar (sur ardı). Bu olay temmuz ortasından ekim sonuna kadar devam eder. Her 15 günde bir yaralar üzerinde biriken balzam, kabuk, kambiyum ve odun tabakları ile birlikte kaşıkla yontularak alınır. Böylece toplanan balzam ile kabuk, kambiyum ve odun tabakaları yongacıklar halinde olur, buna “kapçık” denilmektedir. Bunlar işçilerin önlerine astıkları torbalar içerisinde toplanır. Ekim ayı sonunda yaralardan sızan ve sertleşen, oksidasyon nedeniyle koyu renk alan balzam kalıntıları yine kaşıkla kazınarak toplanır. Bu işleme de “karakabuk devresi” denilmektedir. Balzam ile birlikte kabuk, kambiyum ve diri odun içeren yongalar bakır kazanlarda su içerisinde 0.5-1.5 saat süre ile kaynatılır. Kaynatılan yongalar özel kaşıklarla kazandan alınarak preslerde sıkıştırılır ve balzam ile su, beton havuzlarda toplanır. Dibe çöken balzam, su uzaklaştırıldıktan sonra galvenizli kaplara doldurulur. Ham Sığla balzamı bir miktar su ve kirlilikler içerir. Sığla balzamı üretimi sırasında arta kalan ve günlük veya buhur adı verilen madde “Cortex thymiatis” ise cami ve kiliselerde tütsü amacı ile yakılarak kullanılır.

Sığla balzamı halk arasında yaraların tedavi edilmesinde, astım, bronşit gibi üst solunum yolu hastalıklarında buharla dezenfeksiyon, balgam söktürücü olarak kullanılmaktadır. Sığla yağı ise antiseptik ve parazit öldürücüdür, sığla yağından yapılmış sabun ve parfüm sanayiinde fiksatör olarak, tütüne koku vermede, verniklerde, ayrıca yağı alınmış yongalarından ise cami ve kiliselerde tütsüleme amacı ile yararlanılmaktadır

Sığla Yağının Kimyasal Bileşenleri

Sığla yağının yapısının araştırılmaya başlanması, 16. yüzyıla kadar uzanmaktadır. İlk önemli çalışmayı 1827 yılında Bauillon-Lagrange yapmış, yağın destilasyonu ile elde ettiği bileşiğin önce benzoik asit olduğunu ileri sürmüş olsa da daha sonra bu yapının sinnamik asit olduğunu belirlenmiştir. Sığla Balzamının Bileşimi Bütün balzamlarda olduğu gibi reçine, uçucu yağ ve serbest olarak sinnamik asit içermektedir. “Sitorezinol” içeren reçine, balsamın %30-40’ını oluşturmaktadır. Balzamın %20-25’lik kısmını uçucu yağ  ve sabit yağlar oluşturmaktadır. Uçucu yağlar kısmında ise; styrene, α-pinen, cinnamyl alcohol ve β-pinendir.  Uçucu yağın büyük bir kısmını da benzil sinnamat ile etil sinnamat oluşturur. Bunun yanında terpenik ve aromatik bazı maddeler de bulunur.  Serbest sinnamik asit balzamın %20-25’ini oluşturmaktadır. Yağda bulunan ana bileşenler ise; sinnamik asit, styracin, styrol, stoyrone, storesinol, storesin, styrene, sinnamil sinnamat, 3- fenilpropil sinnamat, benzil sinnamat, trans-cinnamyl alkol, hydrocinnamyl alkol ve vanillindir. Reçinede ise serbest veya sinnamik asit esterleri halinde rezinoller bulunmaktadır.

Sığla Balzamının Kullanımı ve Biyolojik Etkileri

Sığla balzamı Hipokrat döneminden bu yana birçok hastalıkta haricen ve dahilen kullanılmıştır. Mısır piramitlerindeki mumyalarda Sığla yağının varlığı tespit edilmiş, buhur kalıntılarına rastlanmıştır. Mısır kral mezarlarında M.Ö. 14. yüzyılda Sığla balzamı içeren kaplar bulunmuştur. Eski Mısır kraliçesi Kleopatra bu balzamdan elde edilen maddeyi parfüm olarak kullanmıştır. Batık Fenike gemilerinden içinde Sığla balzamı bulunan amforalar çıkarılmıştır. Antik dönemde Fenikelilerin en önemli ihraç ürünlerinden olan balzam, o yıllarda insanları ve hayvanları rahatsız eden haşerelere karşı doğal bir böcek ilacı olarak kullanılmıştır. Osmanlı İmparatorluğu döneminde Sığla balzamı sünnet olan çocukların yaralarının çabuk iyileşmesi için kullanılmıştır. Asur kil tabletlerinde de adından söz edilmektedir. Sığla balzamı, güzel kokusu ve tedavi edici özellikleri nedeniyle en eski Akdeniz uygarlıklarından beri kullanılagelmiştir. Ülkemizde yöre halkı tarafından çok eski zamanlardan beri başta tıbbi amaçla olmak üzere değişik amaçlar için hala kullanıldığı bilinmektedir. Halk arasında balgam söktürücü etkisinden dolayı astım, bronşit gibi çeşitli akciğer hastalıklarında kullanılmaktadır. Kuru üzümle birlikte yenirse zihni açtığına inanılıp, kusmayı önlemek ve ter kokularını gidermek için de kullanılmıştır. Yatıştırıcı ve analjezik özelliği olduğuna inanıldığından özellikle romatizma ağrılarına karşı kullanılmıştır. Parazit kovucu özelliğinden dolayı mantar, uyuz gibi çeşitli cilt hastalıklarının tedavisinde ve yaraların iyileşmesinde kullanılmıştır. Dişetlerini güçlendirmek amacıyla ağızda çiğnenip, mide ülseri başta olmak üzere, mide hastalıklarında şekerle, leblebi tozuyla ya da balla karıştırılarak kullanılmaktadır. Sığla yağı içeren sabunlar güzel kokusu, cildi yumuşatıcı etkisinden dolayı kullanılmaktadır. Balzamın farklı konsantrasyonlarının bazı bakteri türleri üzerinde kuvvetli antibakteriyal etkiye sahip olduğu belirlenmiştir.