Lavanta (Lavandula angustifolia Mill.)
Lavanta bitkisi Lavandula L.cinsi içerinde Lamiaceae familyasında yer almaktadır. Ülkemizde 3 takson L. angustifolia Mill. subsp. angustifolia, L. pedunculata (Mill.) subsp. cariensis (Boiss.), L. stoechas L. subsp. cariensis (Boiss.) lavanta olarak bilinmekte ve temsil edilmektedir. L. angustifolia yerel olarak “lavanta”, L. pedunculata subsp. cariensis yerel olarak “karan”, L. stoechas subsp. stoechas. yerel olarak “karabaş” olarak adlandırılmaktadır.
Lavanta, içerdiği yüksek verimli ve kaliteli uçucu yağ sebebiyle, dünya üzerinde kültürü yapılan önemli bir ilaç, kozmetik ve parfüm bitkisidir. Romalıların bitkiyi banyo sularına kattıkları ve Lavanta bitki isminin Latince “yıkama” anlamına gelen “lavare” kelimesinden geldiği düşünülmektedir. Fas’ta “el khazma” olarak bilinen Lavandula vera, Kuzey Afrika’da kabile kadınları tarafından kocalarından kötü muamele görmekten korunmak için kullanılmıştır. Eski Mısır’da lavanta yağına batırılmış keten ile mumyalama sırasında ve ayrıca günümüzdeki kullanımı gibi parfüm ve koku amaçlı kullanımı da bulunmaktadır. Geleneksel Uygur tıbbında doğal tedavi ajanı olarak inme benzeri nörodisfonksiyon rahatsızlıklarında resusitatif tedavi amacıyla kullanılmıştır. Lavanta tentürünün 200 yıldan uzun süredir İngiliz Farmakopesi’nde baş ağrısı ve kas spazmında kullanımı görülmektedir. Yunan tıbbı’nda ilk çağlarda Dioscorides, lavantanın tıbbi faydalarından bahsederken Orta Çağ’da karşı cinsi etkileme amacıyla afrodizyak olarak kullanımı görülmektedir. Spiritüel kullanımı da bulunan lavantanın sevgi, koruma ve arınmayı temsil ettiği ve doğum ritüellerinde yakılarak barış ve sakinlik getirdiği; yaz dönümü ritüellerinde ise yakılarak tanrı ve tanrıçalara adandığı bilinmektedir. İbn-i Sina’nın El-Kanun fi’t-Tıb (Canon) adlı kitabında ve Razi’nin El-Hevi (Liber Continens) adlı eserinde de bahsi geçmektedir.
Lavanta 40-100 cm yüksekliğe kadar büyüyen, kompakt ve düzenli kümeler oluşturan bir türdür. Gövdenin alt kısmı odunsu üst kısmı otsu ve yeşildir. Lavanta düz veya kenarları kıvrılmış lanseolat çok kısa saplı yapraklara sahiptir ve oldukça dallanmış bir kök sistemine sahiptir. Gümüş-yeşil yapraklar, güçlü güneş ışığı, rüzgar ve aşırı su kaybından koruyan tomentum ile kaplıdır. Lavanta çiçekleri gövdenin üst kısmında daire (daire başına 3 ile 5 arasında çiçek kümesi ve her çiçek kümesinde 5-15 adet kadar çiçek bulunur) biçiminde dizilmiş diken halinde büyür. Çiçekler ise, 15-20 cm uzunluğundaki sapların ucunda başak şeklinde toplanmıştır. Soluk mor renklidir, ancak beyaz çiçekleri ve pembe çiçekleri (Rosea) olan çeşitler de yetiştirilmiştir. Çiçek kümelerini karşılıklı bulunan iki yaprak korunmaktadır. Çok kısa saplı lavanta çiçekleri; içi düz ve parlak, gri-mavi renkte, dışı tüylü 5 mm olan çanak yapraklar ile sarılmıştır. Çanak yapraklar, taçyaprakları boru şeklinde sararak uçta 4 adet küçük sivri dişle son bulmaktadır. Mavi-viyole arasında değişen taç yapraklarının ortasında 4 adet erkek organ bulunur. Korolla tüpünün alt kısmında nektar bezesi bulunmaktadır. Çanak yaprağın çevresinde küçük ve çok sayıda, sapları tek hücreli olup bitki uçucu yağını depolayan salgı tüyleri bulunmaktadır. Lavanta tohumları 2 mm uzunlukta, 1 mm genişliğindedir, tohum şekilleri uzunum su-oval, renkleri ise parlak koyu kahverengidir, 1000 tane ağırlıkları ise 1 gramdan azdır. Bitkiler üretken olarak tohumlardan, doku kültürü yoluyla veya vejetatif olarak yumuşak ve sert odun kesimlerinden çoğaltılabilir. Lavanta çalıları, bitki büyümesini teşvik etmek ve çiçeklenmeyi teşvik etmek için düzenli olarak budanır. Çiçeklenme dönemi bölgeler arası farklılık gösterse de Temmuz-Ağustos ayları arasında olmaktadır. Hasat kuru ve güneşli günlerde yapılmalı, çiçekler açılmadan önce toplanmalı, gölgeli ve iyi havalandırılmış yerlerde demetler halinde kurutulmalıdır. Bitkisel amaçlar için kullanılan bitki kısımları çiçekleri (Flos Lavandulae) veya çiçekli kısımlarıdır (Herba Lavandulae) ve esansiyel yağ üretimi için kullanılan materyal çiçekli bitkilerin taze veya kurutulmuş kısımlarından oluşur.
Lavanta bitkisi içerdiği yoğun uçucu yağdan ötürü sağlık ve kozmetik alnında oldukça geniş kullanımı bulunmaktadır, bunlardan bazıları, cilt hastalıkları ve yara iyileştirilmesi olarak örnekler verilebilir kullanılır. Lavanta esansiyel yağı uykuya dalma süresini kısaltır, uyku süresini uzatır. Ayrıca, antimikrobiyal, antienflamatuar, mantar öldürücü, böcek öldürücü ve akarisit edici etkileri de bulunmaktadır.
“Tıbbi Lavanta” olarak bilinen L. angustifolia Mill. subsp. angustifolia, Türkiye’de doğal olarak yetişmesinin yanı sıra ülkemizde diğer türleri de kapsayan lavanta türlerini son yıllarda giderek artan bir yetiştiricilik faaliyeti bulunmaktadır. Lavandula cinsi zengin tür sayısının yanında, endemik, tıbbi ve aromatik türleri içerisinde barındırmasıyla da önemlidir. Öte yandan türleri arasında hibritleşmenin fazla olmasıyla tanınan ve taksonomik bakımdan problemli olan zor bir cinstir.
Taze lavanta çiçeklerinden elde edilen uçucu yağ verimi %1-3 arasında değişmektedir. Kodekslere göre çiçekler en az %1 uçucu yağ içermelidir. En iyi kaliteye sahip lavanta yağı, İngiliz lavantası olarak da bilinen lavanderden elde edilmektedir. Melez lavanta olarak bilinen lavandin, lavandere kıyasla daha yüksek oranda uçucu yağ verimi olup daha düşük kalitede uçucu yağa sahiptir. Lavandin çeşitlerinin ise uçucu yağ verimleri lavander çeşitlerine kıyasla 3-5 kat daha fazla olmaktadır Lavanta’nın tıbbi ve ticari kullanılan kısmı olan çiçeklerinin (Flores Lavandulae), en önemli olan etken maddesi, hafif sarı renkte veya renksiz olan uçucu yağıdır (Aetheroleum Lavandulae). Bu uçucu yağ, dünyada en çok üretilen 15 uçucu yağdan birisidir. Ticari amaçla kullanılmakta olan lavanta uçucu yağlarında 100’den fazla terpenoid yapıda bileşen bulunmakta olup en önemli uçucu yağ bileşikleri linalol, linalil asetat, sineol ve kafurdur. Lavander uçucu yağında linalil asetat oranı yüksektir, lavandin ve spike lavander yağlarında ise linalool oranı daha yüksektir. Lavanta yağının kaliteli ve ticari değerinin olması uçucu yağın içeriği ile ilgilidir. Uluslararası Standardizasyon Teşkilatı (ISO)’nca belirlenen lavander uçucu yağ kompozisyonunun kalite standartları bulunmaktadır. Bu standardizasyona göre lavanta yağı kalitesini etkileyen önemli uçucu yağ bileşenlerinden olan linalool ve linalil asetat parfüm sanayinde kullanılacak lavanta yağında, en az %25 oranında kafur oranı ise en fazla %0,5 oranında olması gerekir. Kafur bileşiği de lavanta yağlarında kalite ve pazar değerinin belirlenmesinde oldukça önemlidir. Lavanta fenolik içerik bakımından da oldukça zengindir, bunlardan başlıcaları klorojenik asit, gallik asit, umbelliferon, luteolin 7-O-glukozit, vitexin ve izoquercitroside dir.
Lavanta uçucu yağının sinir sistemini uyarıcı etkinliği vardır; uyku verici, yatıştırıcı, sakinleştirici ve antistres özelliklidir, cilt yanığı ve kızarıklığına karşı çok faydalıdır. Lavanta yağının antiseptik (mikrop öldürücü) ve antibiyotik (bakteri öldürücü) özelliği de çok kuvvetlidir. Bu sebeple aromaterapi uygulamalarında lavanta uçucu yağının ayrı bir önemi vardır. Lavanta yağı bilhassa neroli, bergamot, ıtır ve gül esansları ile formülasyon yapmaktadır. Lavanta tomurcukları kullanılarak yapılan çaylar vücut için faydalıdır. Lavanta uçucu yağının en önemli iki uçucu yağ bileşeni linalil asetatın narkotik etkisi ve linaloolün ise yatıştırıcı etkisi çok güçlüdür. Bu sebeple lavanta tomurcukları ile yapılan uyku yastıkları kaliteli bir uyku için faydalıdır. Lavanta yağı, ardıç yağı fesleğen yağı ve tatlı kekik yağı karışımı hastaların rahat uykuya dalması için kullanılmaktadır.
Lavanta aromaterapide oldukça etkin olarak kullanılmaktadır. Başlıca kullanımı anksiyete ve nörolojik durumlar, enfeksiyonlar, ağrı ve çeşitli diğer durumladır. Aynı zamanda ABD Gıda ve İlaç İdaresi tarafından bir gıda olarak "güvenli kabul edilmektedir". Genel olarak, lavanta iyi tolere edilir, ancak lavantanın herhangi bir bileşeninin anne sütüne geçmesi veya emziren anneler veya bebeklerde lavantanın güvenliği ve etkinliği hakkında hiçbir veri yoktur. Lavanta yağı östrojenik ve antiandrojenik aktiviteye sahiptir, bu nedenle meme çevresinde topikal uygulamadan kaçınılmalıdır. Diyabetik hastalar üzerinde Lavandula angustifolia Mill'in etkinliği değerlendirmiştir. Lavandula angustifolia (Mill.) esansiyel yağının antibakteriyel özellikleri ve anti-inflamatuar etkileri farklı çalışmalar ile kanıtlanmıştır.
Lavanta sağlık ve kozmetik kullanımının yanı sıra Akdeniz bölgesinde gıda amaçlıda kullanılmaktadır lavantadan dondurma, çay, kahve, bal, reçel, gözleme, limonata ve lokum üretilmektedir. Ayrıca et yemeklerine lezzet katmak amacıyla, sos yapımında ve yine et yemeklerinde baharat olarak da kullanılabilmektedir. Lavanta, yenilebilir çiçekler içinde yer almakta ve halen dünyada beslenme ve sağlık açısından en yaygın kullanım alanına sahip olan çiçekler arasında yer almaktadır. Lavantanın kullanıldığı yemekler; lavantalı krema, lavanta aromalı şekerler, lavantalı pudra şekeri, çubuklu donmuş lavanta, lavantalı piliç ve lavanta jeli olarak sıralanmaktadır.
Bahçelievler Mah. 430 sok. No: 19 Torbalı / İZMİR / TÜRKİYE