ZAHTER ( Thymbra Spicata)
Thymbra spicata L., Lamiaceae (Labiatae) familyasına ait bir bitkidir. İngilizce adı "Zaatar" olarak bilinirken, Türkçede halk arasında “Zahter" ,”Zater”, "Karabaş Kekik", Kaya Kekik", "Kara Kekik" gibi farklı adlarla anılmaktadır. Thymbra spicata türü, özellikle Gaziantep, Diyarbakır, Hatay ve Mardin gibi illerimizde yaygın olarak kullanılmaktadır. Batı Anadolu Bölgesi'nde ise "kekik" adıyla baharat olarak mutfaklarda tercih edilir. Halk arasında "Akoluk Kekiği" ya da "Akoluk Çayı" olarak da bilinen bu bitki, lezzetli ve sağlıklı özellikleri ile dikkat çeker.
Türkiye’de Zahter (Thymbra spicata), son yıllarda ekonomik, kültürel ve işlevsel açıdan büyük bir ilgi görmeye başlamıştır. Bu bitki, her coğrafyada kendine özgü bir adlandırma kazanmıştır. Zahterin bu çok sayıda ismi, onun geleneksel kullanımını ve halk arasındaki yerini gözler önüne sermektedir.
Thymbra spicata, kurutulmuş olarak baharat ve çay yapımında, taze haliyle ise salata malzemesi olarak kullanılır. Bu bitkinin en çok kullanılan kısmı ise toprak üstü kısmıdır. Ayrıca, bu bitkiden elde edilen su buharı distilasyonu ile kekik yağı (uçucu yağ) ve kekik suyu (yağ altı suyu) da yaygın bir şekilde tüketilmektedir. Kekik yağı, özellikle sağlık üzerindeki faydalı özellikleriyle bilinirken, kekik suyu da bağışıklık sistemini güçlendiren etkiler sunar. Zahter, yalnızca bir baharat olarak değil, aynı zamanda sindirim sistemi düzenleyici, bağışıklık güçlendirici ve antioksidan özellikleri ile sağlık alanında da öne çıkar. Türk mutfağının vazgeçilmez bir parçası olan Thymbra spicata, geleneksel çaylar ve salatalarda yer bulurken, mutfaktan sağlık alanına kadar geniş bir kullanım alanına sahiptir.
Thymbra spicata (Zahter), ekonomik açıdan büyük bir öneme sahiptir ve genellikle kurak, yarı kurak, ılık ve dağlık bölgelerde yetişen dikotiledon bodur çalıları içeren bir bitkidir. Ağırlıklı olarak bazı Doğu Akdeniz ülkelerinde yetişir ve yaprakları halk hekimliğinde yaygın bir şekilde kullanılır. Türkiye'de özellikle Kilis, Hatay ve Gaziantep gibi bölgelerde halk ilacı ve gıda (baharat, bitkisel çay vb.) olarak tüketilmektedir.
Thymbra spicata, Temmuz ve Ağustos aylarında kırmızı renkli çiçekler açan kekik görünümünde odunsu bir bitkidir. Gövdeleri basit, dik, dört köşeli ve tüylüdür. Yapraklar dar, uzun ve sert olup 10-15 mm uzunluğunda, 2-3 mm genişliğindedir. Çiçekler sık ve silindirik biçimlidir, meyveleri ise oval şekilli ve pürtüksüzdür.
T. spicata bitkisi, infüzyon olarak boğaz ağrıları, ağız yaraları, mide ağrıları, baş ve diş ağrılarında kullanılan bir halk ilacıdır. Bunun yanı sıra antiseptik, antifungal ve antimikrobiyal özelliklere sahip olan uçucu yağında yüksek miktarda bulunan karvakrol ve timol gibi bileşenler sayesinde yaygın olarak kullanılır. Yapılan çalışmalar, bu bitkinin antioksidan, antiinflamatuvar, antiproliferatif ve antiapoptotik özellikler gösterdiğini de ortaya koymuştur.
Thymbra spicata, antik çağlardan beri hem baharat hem de ilaç olarak kullanılmıştır. Yunanlılar, Mısırlılar ve Romalılar tarafından astım, bronşit gibi solunum yolu hastalıkları ve sindirim sorunları için kullanıldığı bilinmektedir. Günümüzde, T. spicata, Türkiye'de astım, bronşit, öksürük, kolik, mide ağrıları ve soğuk algınlığı gibi rahatsızlıkların tedavisinde bitkisel çay olarak kullanılmaktadır. Ayrıca gıda endüstrisinde aroma verici ve koruyucu olarak da yer alır.
Ülkemizde yapılan bilimsel araştırmalarda, T. spicata'nın hem taze hem de kurutulmuş haliyle gıda olarak tüketilebileceği, ancak toprak üstü kısmından elde edilen uçucu yağ hakkında yapılan toksisite çalışmalarının daha fazla olduğu vurgulanmıştır. Toprak kısmıyla ilgili toksisite çalışmalarının eksik olduğu ve yan etkilerle ilgili yayımlanan bilgilerin sınırlı olduğu ifade edilmiştir. Bununla birlikte, T. spicata, halk arasında uzun yıllardır güvenle kullanılan bir bitkidir.
T. spicata, flavonoidler, terpenoidler ve isoprenoidler bakımından zengindir. Uçucu yağının %70’i karvakrol, γ-terpinen ve p-simen gibi bileşenlerden oluşur. Ayrıca, α-pinen, myrcene, β-terpinen, 1,8-sineol gibi bileşenler de içerir. Karvakrol, güçlü bir analjezik özelliğe sahiptir ve bu da T. spicata'nın ağrı kesici etkisini artırır. Rutin, hesperidin, apigenin glukozit, rosmarinik asit gibi bileşikler de bitkide bulunan diğer önemli kimyasallardır.
Yapılan araştırmalar, T. spicata özlerinin, Drosophila melanogaster modelinde Parakuat kaynaklı oksidatif stresi iyileştirmeye yardımcı olduğunu göstermiştir. Bu bulgular, bitkinin potansiyel sağlık faydalarını desteklemektedir. Ayrıca, halk arasında mide ağrıları için dekoksiyon şeklinde, ağız enfeksiyonları için gargara olarak da kullanılmaktadır.
Thymbra spicata (Zahter), zengin kimyasal bileşimi ve sağlık üzerindeki olumlu etkileri ile dikkat çeken önemli bir bitkidir. Hem geleneksel tıpta hem de modern bilimdeki kullanımı, bu bitkinin değerini pekiştirmektedir
Yararlanılan Çalışmalar
- “Thymbra Spicata L. ve Salvia Triloba L.’nin Antienflamatuvar Aktivitelerinin Araştırılması” (Yüksek Lisans Tez Çalışması) (Zeybek ve Zeybek, 1994; Baytop & Byfield, 1997; Baytop, 1999), (Kizil, 2013), (Ünlü vd., 2009). (Tümen vd., 1994), (Saidi vd., 2012). (Baytop, 1984). (Khalil vd., 2019).
- “Origanum Micranthum Vogel ve Thymbra Spicata Kekik Türlerinin Biyoaktif Özelliklerinin Araştırılması” (Yüksek Lisans Tez Çalışması)
- “Dünden Bugüne Zahter” (Yüksek Lisans Tez Çalışması)
Bahçelievler Mah. 430 sok. No: 19 Torbalı / İZMİR / TÜRKİYE